Blog

Yükdaşıma Azərbaycan iqtisadiyyatının mühüm aspektidir və ölkədə bu sektoru tənzimləmək üçün möhkəm qanunvericilik bazası hazırlanmışdır. Bu yazıda Azərbaycanda yük daşımalarını tənzimləyən əsas qanun və qaydaları araşdıracayıq.

Azərbaycanda yüklərin daşınmasını tənzimləyən əsas qanun “Avtomobil nəqliyyatı ilə yüklərin daşınması qaydaları” adlı qanundur. Bu, avtomobil daşıyıcıları (bundan sonra — daşıyıcılar) tərəfindən avtonəqliyyat vasitələri ilə yüklərin beynəlxalq və ölkədaxili daşınmasının təşkilini və yerinə yetirilməsini, ayrı-ayrı yük növlərinin daşınmasına dair tələbləri müəyyən edir, habelə yükgöndərənlə (yükalanla) daşıyıcı arasında yaranan qarşılıqlı münasibətləri tənzimləyir, onların hüquq, vəzifə və məsuliyyətini müəyyənləşdirir. Bu qanunda ölkədaxili yükdaşımalarının tənzimlənməsi, aktların tərtib edilməsi, pretenziyaların irəli sürülməsi və baxılması qaydaları öz əksini tapmışdır.

Avtomobil nəqliyyatı ilə beynəlxalq yük daşımaları yerinə yetirilərkən yüklərlə bağlı əməliyyatlar müvafiq gömrük qaydalarına riayət etməklə aparılır. 

Bu qanunun ”Ölkədaxili yük daşımalarının tənzimlənməsi” adlı 2-ci fəsildə bildirilir ki, təhlükəli və tez korlanan yüklərin daşınması və saxlanılmasının sanitariya-gigiyena rejimi, o cümlədən satılma müddətləri, daşınması zamanı avtonəqliyyat vasitələrinin kütlə və qabaritlərinə dair mövcud məhdudiyyətlərin pozulmasına səbəb olan iriqabaritli və ağırçəkili yüklərin avtomobil nəqliyyatı ilə daşınması qaydaları Azərbaycan Respublikasının müvafiq normativ hüquqi aktları ilə müəyyən edilir. Kimyəvi maddələr, partlayıcı maddələr və radioaktiv maddələr kimi təhlükəli materialların daşınması qaydalarını və prosedurlarını müəyyən edilməsi 2-ci və 3-cü fəsillərində geniş şəkildə öz əksini tapmışdır.

Ümumi olaraq, daşıma xidmətləri göstərən bütün şirkətlər müvafiq orqanlar tərəfindən qeydiyyatdan keçməli və lisenziya almalıdırlar. Buraya yol nəqliyyat şirkətləri, aviaşirkətlər və gəmiçilik şirkətləri daxildir. Lisenziyalaşdırma prosesi müəyyən maliyyə resurslarına malik olmaq və təhlükəsizlik standartlarına cavab vermək kimi xüsusi tələblərin yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur.

Azərbaycanda yüklərin daşınmasını tənzimləyən digər əsas qanun “Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsi”dir. Bu qanun Azərbaycan Respublikasında gömrük işinin hüquqi, iqtisadi və təşkilati əsaslarını, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının gömrük ərazisinə gətirilən, bu ərazidən aparılan, tranzitlə keçirilən mallara və nəqliyyat vasitələrinə tətbiq edilən ümumi qaydaları və prosedurları, gömrük işi sahəsində şəxslərin hüquqlarını və vəzifələrini müəyyənləşdirir.

Avtomobil nəqliyyatı ilə yüklərin daşınması zamanı “Yol hərəkəti haqqında” qanun tətbiq edilir. Bu qanun yolda sürücülər və nəqliyyat vasitələri üçün qayda və qanunları müəyyən edir. Buraya yol hərəkəti qaydaları, nəqliyyat vasitələrinin yol hərəkətində iştirak etməyə buraxılması, nəqliyyat vasitələrini idarəetmə hüququ, yol hərəkəti təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin başlıca prinsipləri və əsas istiqamətləri ilə bağlı qaydalar daxildir.

Bu qanunlarla yanaşı, Azərbaycan həm də yüklərin daşınmasını tənzimləyən bir sıra beynəlxalq konvensiyaların iştirakçısıdır. Məsələn, Azərbaycan Beynəlxalq Avtomobil Daşımaları Müqaviləsinə (CMR) dair Konvensiyanı imzalayan ölkədir. Bu konvensiya daşıyıcılarla yükgöndərənlər arasında müqavilə münasibətlərini tənzimləyir və malların itirilməsi və ya zədələnməsinə görə məsuliyyəti müəyyən edir.

Qey etmək istərdik ki, avtomobil nəqliyyatı ilə beynəlxalq yük daşımaları zamanı beynəlxalq nümunəli əmtəə-nəqliyyat qaiməsi (bundan sonra — CMR) bu qaydaların 22 nömrəli əlavəsində nəzərdə tutulmuş nümunəvi formaya uyğun üç nüsxədə tərtib edilir, yükgöndərən və daşıyıcı tərəfindən imzalanır. CMR üzrə yükgöndərən və daşıyıcının imzalarının rəsmiləşdirilməsi mətbəədə çap edilmə üsulu ilə və ya yükgöndərənin və daşıyıcının ştempelinin əvəz edilməsi yolu ilə aparıla bilər. CMR-in birinci nüsxəsi yükgöndərənə verilir, ikinci nüsxəsi yükü müşayiət edir və yükalana verilir, üçüncü nüsxəsi isə daşıyıcıda qalır. Yükgöndərənin, daşıyıcının və yükalanın CMR-ə hər hansı bir məlumatı daxil etmək hüquqları vardır. Daşıyıcı yükü qəbul edərkən CMR-də olan yük yerlərinin sayı, onların markalanması və nömrələnməsi, həmçinin yükün və onun qablaşdırılmasının xarici vəziyyətinə aid məlumatları yoxlamalıdır. 

Azərbaycanın ratifikasiya etdiyi digər beynəlxalq konvensiya Dənizdə Həyatın Təhlükəsizliyi üzrə Beynəlxalq Konvensiyadır. Bu konvensiya gəmilər üçün təhlükəsizlik standartlarını müəyyən edir və onlardan təhlükəsizlik sertifikatı daşımağı tələb edir. O, həmçinin təhlükəli yüklərin dəniz yolu ilə daşınması və daşınması qaydalarını da müəyyən edir.

Azərbaycanda yüklərin daşınmasını tənzimləyən qanunvericilik bazası yüklərin daşınmasının təhlükəsizliyini və səmərəliliyini təmin etmək üçün hazırlanıb. Bununla belə, hələ də həll edilməli olan problemlər və problemlər var. Əsas problemlərdən biri infrastrukturun və müasir logistika vasitələrinin olmamasıdır. Bu, nəqliyyat şirkətləri üçün gecikmələrə və xərclərin artmasına səbəb ola bilər.

Yekun olaraq qeyd edək ki, yüklərin daşınması Azərbaycan iqtisadiyyatının mühüm aspektidir və ölkədə bu sektoru tənzimləmək üçün möhkəm qanunvericilik bazası hazırlanmışdır. Bu maddədə qeyd olunan qanun və qaydalar yük daşımalarının təhlükəsizliyini və səmərəliliyini təmin etmək, eyni zamanda ədalətli rəqabəti təşviq etmək və yükgöndərənlərin və daşıyıcıların hüquqlarını qorumaq məqsədi daşıyır. Çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycanın qanunvericilik bazası ölkənin logistika sənayesinin inkişafı üçün möhkəm zəmin yaradır.

Yüklərin Daşınması Haqqında Qanun Şirkətləri Necə Qoruyur?

Bazarda azad rəqabətin inkişaf etdirilməsi, haqsız rəqabətə yol verilməməsi və yerli istehsalçıların hüquq və mənafelərinin qorunması qaydaları “İstehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi haqqında qanun”unda yer alıb. Bu qanunda nəinki istehlakçıların, həm də istehsalçıların hüquq və vəzifələri öz əksini tapmışdır. 

Maddə 19-da bildirilir ki, istehsalçılarının hüquqlarının və qanuni maraqlarının dövlət müdafiəsi ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər xidmət normalarına və qaydalarına riayət olunmasına müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən nəzarət formasında həyata keçirilir. 

İstehsal, idxal edilən və (və ya) satılan malların (xidmətlərin, işlərin) müvafiq standartların və texniki şərtlərin tələblərinə uyğunluğunu müəyyənləşdirir, onlara uyğunluq sertifikatları və (və ya) uyğunluq nişanları verilir.

Yüklərin Daşınması Haqqında Qanun İstehlakçını Nece Qoruyur?

“İstehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi haqqında qanun”a əsasən Azərbaycan Respublikasının ərazisində istehlakçılar üçün bərabər şərait yaradılması məqsədi ilə alqı-satqı prosesində, iş görülməsində və xidmət göstərilməsində istehlakçı ilə istehsalçı, satıcı və icraçı arasında münasibətlərin eyni cür tənzimlənməsinin, istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsinin ümumi hüquqi, iqtisadi və sosial əsaslarını, habelə əhalinin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin hüquqi əsaslarını və mexanizmini müəyyənləşdirir. Qanun BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən qəbul edilmiş “İstehlakçıların maraqlarını müdafiə etmək üçün rəhbər prinsiplər” əsasında işlənmiş və Azərbaycan Respublikasında belə münasibətlərin dünya təcrübəsinə uyğunlaşdırılmasına yönəldilmişdir. 

Qanunun 2-ci fəslinin 3-cü maddəsində istehlakçının hüquqları aşağıdakı şəkildə öz əksini tapmışdır. bəzi müddəaları nəzərinizə çatdırmaq istərdik.

• malların (işlərin, xidmətlərin) və onların istehsalçısının, icraçısının və satıcısının sərbəst seçilməsinə; 
• istehlak etdikləri malların (işlərin, xidmətlərin) lazımi keyfiyyətdə olmasına; 
• malların (işlərin, xidmətlərin) təhlükəsizliyinə; 
• malların (işlərin, xidmətlərin) miqdarı, çeşidi və keyfiyyəti haqqında dolğun və düzgün məlumat əldə etməyə; 
• qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hallarda, lazımi keyfiyyəti olmayan, habelə insanların sağlamlığına, həyatına təhlükəli olan malların (işlərin, xidmətlərin) vurduğu zərərin ödənilməsinə;
• öz hüquqlarının və qanuni mənafelərinin müdafiəsi üçün səlahiyyətli dövlət orqanlarına və məhkəməyə müraciət etməyə; 
• ictimai təşkilatlarda (istehlakçılar birliyində) birləşməyə.

 3-cü fəsildə isə “İstehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi üzrə dövlət siyasəti” yer almışdır. Bu fəsilin 21-ci maddəsinə görə, hüquqların pozulmasına görə təqsirli şəxslər Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulmuş qaydada mülki, inzibati və cinayət məsuliyyəti daşıyırlar. İstehlakçıların hüquqlarının müdafiəsini həyata keçirən dövlət icra hakimiyyəti orqanlarının qərarlarına, onların vəzifəli şəxslərinin, həmçinin bu şəxslərin hərəkətlərinə qarşı şikayətlərə qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada baxılır. İstehlakçıların hüquqlarının müdafiəsini həyata keçirən dövlət icra hakimiyyəti orqanlarının, onların vəzifəli şəxslərinin qərarlarının yerinə yetirilməsi, həmçinin bu şəxslərin hərəkətlərinin icrası şikayətin verilməsi ilə dayandırılmır. Hüquq-mühafizə orqanlarının işçiləri istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsini həyata keçirən dövlət icra hakimiyyəti orqanlarının vəzifəli şəxslərinə öz vəzifələrinin yerinə yetirilməsində köməklik göstərir və bu işlərin görülməsində onlara maneçilik törədən vətəndaşların qanunsuz hərəkətlərinin qarşısını alırlar.

Bununla yanaşı, “İstehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi ictimai birliyi” adlı 4-cü fəsildə qeyd olunmuşdur ki, istehlakçıların malların istehlak xassələrini, ona olan tələbatı, istehsal olunan və satılan malın keyfiyyətinə və qiymətinə dair ictimai fikri öyrənmək, malların ekspertizasını və sınağını aparmaq üçün müvafiq dövlət nəzarət orqanlarına müraciət etmək kimi hüquqları vardır.

Qeyd etmək istərdik ki, istehlakçılar birliyi ictimai təşkilat olub, öz fəaliyyətini müvafiq qanunvericilik əsasında həyata keçirir.  

Yüklərin Daşınması Müqaviləsi Nədir Və Necə Hazırlanmalıdır?

Yük daşıma müqaviləsi icraçı və sifarişçi arasında xidmət və xidmətlər toplusuna görə tərəflər arasında bağılanır. Müqavilə bağlanarkən ilk öncə müqavilənin predmeti olmalıdır: 

İcraçı sifarişçinin sifarişinə əsasən əməliyyatların (ekspedisiya xidməti; yüklərin daşınması; gömrük və ya digər rəsmiləşdirmələrin həyata keçirilməsi; yükvurma-yükboşaltma və yüklərin emalı işlərinin yerinə yetirilməsi; yüklərin kəmiyyət və keyfiyyətinin yoxlanılması; 6) Yüklərin anbarda saxlanılması) birini və ya bir neçəsini yerinə yetirməyi və ya onların yerinə yetirməsini təşkil etməyi, sifarişçi isə həmin əməliyyatlar müqabilində icraçıya muzd ödəməyi öhdəsinə götürür. Hər bir əməliyyat üzrə xüsusi şərtlər və qiymətlər Müqaviləyə edilən əlavələrdə öz əksini tapır. Daşınılacaq yükün növü, miqdarı, müddəti və daşıma istiqaməti haqqında müqaviləyə əlavələr olunur. 

Müqavilənin ikinci bəndində ödəmə şərtləri qeyd olunmalıdır. Sifarişçi göstərilən xidmətlər üçün ödənişi, icraçının təqdim etdiyi hesab-fakturaya əsasən həyata keçirir. Müqavilənin əlavələrində başqa qayda nəzərdə tutulmadıqda sifarişçi ödənişi 100% qabaqcadan hesab-faktura təqdim edildikdən sonra razılaşdırılmış müddət ərzində nağd və ya icraçının hesablaşma hesabına köçürmə yolu ilə həyata keçirir. Müqavilə üzrə göstərilən xidmətin dəyəri və ödəniş qaydası müqavilənin əlavələri ilə müəyyən olunur. Müqavilə üzrə ödənişlər Azərbaycan manatı ilə Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının ödəmə gününə müəyyən etdiyi məzənnəyə uyğun olaraq həyata keçirilir. 

Hüquq və öhdəliklərin olduğu 3 bənddə isə, icraçı və sifarişçi öz hüquq və qaydalarını ortaq şəkildə qeyd etməlidirlər. İcraçının öhdəliklərinə adətən aşağıdakılar aid edilir:

• Sifarişçinin sifarişinə əsasən əks edilmiş əməliyyatları yerinə yetirmək və ya onların yerinə yetirilməsini təşkil etmək; 
• Optimal marşrutun seçilməsi, yükvurma-yükboşaltma əməliyyatlarına və digər əməliyyatlara çəkilən xərclərin azaldılması yolu ilə nəqliyyat-ekspedisiyanın səmərəliliyinin artırılması barədə sifarişçiyə məsləhətlər vermək; 
• Sifarişçinin sorğusu əsasında daşınma qiymətləri, dövlət və digər tariflər haqqında məlumat vermək

Hər hansı mübahisəli məsələnin olmaması üçün sifarişçi icraçıya lazımi sənədləri təqdim etməli, sifariş haqqında məlumatları düzgün çatdırmalıdır. Bu halların pozulması kimi situasiyalar üçün əlavə müddəlar da müqaviləyə əlavə olunmalıdır. Bundan əlavə tərəflərin birbaşa iştirakı olmadan baş verən fors-major hallarda isə (yanğın, zəlzələ, daşqın və başqa təbii fəlakətlər) tərəflərin razılığı ilə qismən/tam/natamam şəkildə vəzifə və öhdəliklərin yerinə yetirilməsi/yetirilməməsi öz əksini tapır. 

Son olaraq onu qeyd etmək istərdik ki, müqavilə yalnız icraçı və sifarişçi arasında olan konfidensal məlumat hesab olunur və pozulduğu təqdirdə baş verəcək cəza/cərimə/tədbir kimi maddələr də müqavilədə yer almalıdır.